Ko‘cha bannerlari – reklama shakllaridan biri bo‘lib, hozirgi kungacha rivojlanmoqda, hamda texnologik innovatsiyalar bilan birdamlikda moslashmoqda. Ular 1790-yilda litografiya ixtiro qilingach, ommalasha boshladi. Reklama lavhasining ilk ijaraga olish 1867-yilda qayd etilgan, u paytda reklamaning bunday ko‘rinishi allaqachon alohida biznesga aylanishni boshlagan edi. Zamonaviy tashqi reklama texnologik funksionalligiga ko‘ra bir nechta turlarni o‘z ichiga oladi, va aynan opsiyalarning keng tanlovi sababli bu sanoat investitsiyalarni jalb qilishda davom etmoqda.
Pandemiya sababli dunyodagi umumiy sanoat hajmining deyarli 27% ga pasayishiga qaramay, tashqi reklama sanoati, masalan, AQShda 2023-yilda yana o‘sishni va’da qilmoqda. 2003-yilda tashqi bannerlar reklama bozorining atigi 2 foizini tashkil qilgan. 2010-yilga kelib, ko‘rsatkich 10% dan oshdi. 2023-yilga kelib, u butun dunyo bo‘ylab umumiy kanal xaridlarining deyarli uchdan bir qismini tashkil qildi va prognoz yillik o‘sishni 5% ni va’da qilmoqda.
O‘zbekistonning reklama sanoati juda yosh, ammo bannerlar soni doimiy ravishda o‘sib bormoqda. Bugungi kunda ushbu yo‘nalishda yuzdan ortiq korxona va korxona faoliyat yuritmoqda. Statistik maʼlumotlarga koʻra, Oʻzbekiston reklama bozorida koʻcha bannerlarining ulushi 22 foizdan 25 foizgacha (raqobat.gov.uz maʼlumotlari) tashkil qiladi. Tashqi reklama bozorimizning asosiy muammosi – reklama taxtalarini o‘rnatishda ko‘plab qonunbuzarliklar, eng muhimi, bunday inshootlarning noqonuniy joylashtirilishidir.
Vazirlar Mahkamasining “Tashqi reklama bozorini tartibga solish to‘g‘risida”gi 104-sonli qaroriga asosan 2021-yilda mamlakatimizda 12 318 ta tashqi reklama inshooti ro‘yxatga olingan bo‘lib, ularning 18,2 foizi (Toshkent shahrida 17,4 foizi) noqonuniy joylashtirilgan. 2021-yil 7-iyun kuni reklama sohasidagi munosabatlarni tartibga solish va iste’molchilarni chalg‘ituvchi reklamadan himoya qilishga qaratilgan “Tashqi reklamani joylashtirish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Shuningdek, O‘zbekiston Davlat raqobat qo‘mitasi tashqi reklamani joylashtirishni tartibga solish sohasi to‘g‘risidagi qaror loyihasini ishlab chiqdi.
Shunga qaramay, banner maydonlari soni muttasil oshib bormoqda va yo‘llar va ko‘chalardagi yorqin ekranlarning ruxsat etilgan zichligi, eng muhimi, samaradorligi bo‘yicha ikki tomonlama kelishuvga ehtiyoj ortib bormoqda.
Chop etilgan bannerdan elektron ekrangacha
Shuni ta’kidlash kerakki, ushbu sohaning global va mahalliy o‘sishi texnologik innovatsiyalar tufayli sodir bo‘lmoqda, bu bosma afishani elektron ekranga almashtirish imkonini berdi. Bu esa birin-ketin bir nechta bannerlarni ko‘rsatgan holda reklamani dinamik ravishda o‘zgartirish imkonini yaratdi va video formatning o‘zi ijodkorlik chegaralarini kengaytirdi. O‘zbekistonda “Arxitektura-rejalashtirish byurosi” davlat unitar korxonasi Toshkent reklama tuzilmalarini raqamli displeylar bilan jihozlanishini ta’minlovchi asosiy tartibga soluvchi organ hisoblanadi.
Bu mutlaqo aniq bo‘lmasa-da, ob-havo yoki ularning o‘lchamidan qat’i nazar, displeylar odatiy bosma bannerlarga qaraganda ancha arzon. Biroq, ekranlarning ruxsat etilgan zichligi haqidagi savol, ehtimol, yanada dolzarb bo‘lib qolmoqda: yorug‘lik displeylari ancha g‘ashga teguvchi va yaqin atrofdagi uylarning aholisini ham bezovta qilishi mumkin. Yechimlardan biri har bir bannerning ishlab chiqarilgan savdo hajmi bo‘yicha samaradorligini to‘g‘ri baholash bo‘lishi mumkin, chunki hozirda ular ba’zi joylarda ko‘p miqdorda joylashtirilmoqda.
Banner reklamasi uchun onlayn auksion
Agar jahon tajribasiga murojaat qilsak, joylashtirishning elektron auksion tizimini (Programmatic Real Time Bidding) eslatib o‘tish zarur. Uning yordami bilan 2013-yilda biz xarid qilish jarayonini avtomatlashtirdik, eng muhimi, narx chegarasini barqarorlashtirdik. RTB – bu ikki yoki undan ortiq reklama beruvchilar real vaqt rejimida ijodkorlikni namoyish qilish uchun “savdolashganda” alohida e’lonlar yoki namoyishlarni sotib olish imkonini beruvchi avtomatlashtirilgan auksion hisoblanadi, va bu bir necha soniya ichida sodir bo‘ladi.
Albatta, kim ko‘proq taklif qilsa o‘sha g‘olib, lekin dempingni oldini olish uchun raqobatchilarning narxlari sir saqlanadi (aynan shunday tizim internet-reklama sotib olishda uzoq vaqtdan beri qo‘llaniladi).
AQSh va Evropada tashqi reklama auksion dasturiga juda yaxshi moslashgan. Masalan, reklama beruvchilar va agentliklarda bannerlarni onlayn xarid qilish uchun yagona portal platformasi mavjud bo‘lib, u yerda dastlab boshqa bannerlar orasidagi umumiy samaradorligini va shunga mos ravishda har birining narxini solishtirish mumkin.
AdTech sohasida startaplar uchun akselerator, ya’ni Digital Out of Home (DOOH) ishga tushirayotgan Wunder Digital agentligi ushbu turdagi mahalliy eko-platforma yaratish vazifasini o‘z zimmasiga oldi. Bundan tashqari, 2023-yil 1-martdan boshlab Toshkentda barcha elektron bannerlarga elektron auksion sertifikatini berish to‘g‘risidagi qaror tasdiqlandi. Bu shahardagi barcha ruxsat etilgan tashqi reklama joylarining reestrini yaratadi.
Bunday reestr va DOOH platformasi tufayli reklama beruvchilar tashqi reklamani avtomatik tarzda, byurokratik kechikishlarsiz sotib olishlari va xizmat haqini darhol to‘lashlari mumkin bo‘ladi. O‘z navbatida, har bir qonuniy banner Wi-Fi tarmog‘iga ulanadi: bu xarid qilingan kreativni bir zumda joylashtirishga va har bir reklama beruvchining reklama namoyishlari sonini to‘g‘ri hisoblashga yordam beradi.
Bannerlarni real vaqtda targetlash
Tashqi reklama sohasidagi navbatdagi innovatsiya – bu real vaqt rejimida bannerlarni targetlash va mobil ma’lumotlardan foydalangan holda sarmoya samaradorligini baholash imkoniyatidir.
Uyali aloqa operatorlari doimiy ravishda o‘z abonentlarining ma’lumotlarini to‘playdi va keyin bu ma’lumotlarni qayta sotadi. Masalan, yaqinda Toshkentda o‘z bosh ofisini ochgan VEON AdTech kompaniyasi “Bilayn” foydalanuvchilari ma’lumotlarini yig‘ish, qayta ishlash va tahlil qilish bilan shug‘ullanmoqda. Bunday ma’lumotlar tashqi reklama uchun RTB yechimlarida faol ishlatilishi mumkin.
Oʻzbekiston Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi maʼlumotlariga koʻra, mamlakatda internetdan foydalanuvchilar soni muttasil oʻsib bormoqda va hozirda 22,6 million kishiga (aholining 64%) yetdi, Hootsuite hisobotiga koʻra esa Oʻzbekistondagi trafikning 75% telefonlar orqali ishlatiladi.
Uyali aloqa operatoridan toʻplangan ma’lumotlar har bir bannerning namoyishlari va “noyob” tomoshabinlari sonini aniqlash imkonini beradi. Masalan, bir kishi Minor metro bekati yaqinidagi banner yonidan necha marta oʻtgan yoki bu bannerni bir hafta yoki bir oy davomida qancha odam koʻrgan. Bu yerdan eng yuqori yoki eng kam faollikka ega boʻlgan nuqtalarni va shu bilan birga, ularning samaradorligi haqida dastlabki xulosalarni aniqlash mumkin.
Keyin oʻrnatilgan banner yonidan oʻtgan va tashqi bannerga koʻproq ahamiyat berish imkoniga ega boʻlgan kishilarning telefon-qurilmalaridan toʻplangan identifikatsiya raqamlari tahlilchilarga uzatiladi. Ular, oʻz navbatida, ushbu ma’lumotlarni chakana ilovalar yoki doʻkon veb-saytlari (masalan, Makro yoki Korzinka) orqali konversiyalar bilan solishtiradilar. Shunday qilib, ular banner yonidan oʻtish va mahsulotni keyinchalik sotib olishlik oʻrtasidagi ba’zi aloqalar va bogʻliqliklarni aniqlashlari mumkin boʻladi. Xuddi shu jarayon chakana savdo gigantlari Amazon va Walmart tomonidan faol qoʻllaniladi va Nielsen va Oracle kabi kompaniyalar ma’lumotlarni boyitish va taqqoslash uchun javobgardir.
Biroq, bu jarayon texnologik nuqtai nazardan ancha murakkab. Uyali aloqa operatorlarining abonentlari tashrif buyuradigan saytlar haqida ma’lumotlar doim toʻplanishi kerak bo‘ladi. Shundan kelib chiqib, ularning xulq-atvor namunalarini “safga tortish”, so‘ngra tashqi bannerlardagi namoyishlarni bu odamlarning joylashuvi bilan bogʻlash mumkin.
Batafsilroq aytsak, krossovka sotib olish uchun saytlarga tez-tez tashrif buyuradigan shaxs yoki bir guruh odamlar hozirda Oqqo‘rg‘on ko‘chasi bo‘ylab sayr qilishmoqda. Ushbu ma’lumot platformaga uzatiladi va o‘sha ko‘chada joylashtirilgan elektron banner uchun krossovka sotuvchilari o‘rtasida real vaqt rejimida savdo boshlanadi.
Shunday qilib, ideal holda, reklama ushbu mahsulotni sotib olish ehtimoli yuqori bo‘lgan tomoshabinlar oldida boshlanadi. Va sotuvchi shundan keyin xarid amalga oshgan yoki yo‘qligini kuzatishi kerak bo‘ladi (yana Big Data yordamida). Ushbu ishlanma AQShda hamon optimallashtirilmoqda va bu reklama beruvchilar uchun yana qanchalik muvaffaqiyatli va foydali bo‘lishi hozircha noma’lum.
Har qanday bozorning eng yaxshi tartib soluvchi vositasi – bu ochiq iqtisodiyotda mahsulot samaradorligi bilan bog‘liq bo‘lgan narx. Tashqi reklama ham bundan mustasno emas va qonuniy joylashtirish qoidalariga qo‘shimcha ravishda, reklama bannerining brendlar uchun qanchalik jozibali ekanligini tushunish muhimdir. Bu bozorni tizimlashtiradi, adekvat narxlarni belgilaydi va, ehtimol, bannerlar sonini kamaytiradi, chunki, ularning ba’zilari reklama.
Noo‘rin joyda, nojo‘ya vaqtda
YouTube
Dzen
Telegram