Virtual reallik: VR-ko‘zoynak va to‘ldirilgan reallik tarixi

Hid simulyatorlari va boshqalar

Virtual reallik, tabiiyki, super zamonaviy narsa. Biroq, uning o‘tmishdoshlari internet va hattoki kompyuterdan ancha avval paydo bo‘lgan. 1837-yilda ingliz fizigi Charlz Uitston stereoskopik ko‘zoynakni ixtiro qilgan. Unda turli burchak ostida ikkita suratni ko‘rish mumkin edi, ular yagona hajmli tasvirga… ko‘zoynakni taqqan odam miyasida birlashgan. Albatta, bu Google Glass emas, ammo baribir qiziq!

Lekin bularning barchasi 1929-yilda muxandislar tomonidan loyihalashtirilgan haqiqiy samolyot simulyatori bilan solishtirganda oddiy o‘yinchoqdek ko‘rinadi. Mohiyatan u taxminan zamonaviy trenajyorlarga o‘xshaydi: kursi va moslamalar panelidan iborat fyuzelyaj maketi. Oynalar o‘rniga – osmon chizilgan surat. Bu konstruksiya parvoz hissini beradigan sharnirlarga mahkamlanadi.

Keyingi qadam yanada jur’atli bo‘lgan. Nomlanishi ham ajoyib – Sensorama. Deyarli 10D-attraksion uch o‘lchamli displey, harakatlanuvchi kursi, havo oqimlari va hattoki… hid simulyatorlariga ega bo‘lgan! Shu tariqa, odam tom ma’noda virtual olamga sho‘ng‘igan, va bularning hammasi 1965-yilda bo‘lgan!

Bu qurilma to‘rtinchi devor yo‘qoladigan, tomoshabin esa voqeaning to‘laqonli ishtirokchisiga aylanadigan kelajak kinematografini yaratishni orzu qilgan muxandis Morton Xeylig tomonidan kashf qilingan. Ixtirochi to‘g‘ri yo‘ldan borgan va hattoki, o‘z vaqtidan ilgarilab ketgan. Chunki apparat kutilganidek mashhurlikka erishmagan. Xeylig turli investorlarga murojaat qilgan va deyarli “Kaputsinlar hiyobonidagi kishi” filmi qahramoni kabi sinov tomoshalarini uyushtirgan. Biroq investorlar g‘oyani ma’qullamagan va endilikda bunday qurilmalarni faqatgina ko‘ngilochar bog‘larda ko‘rishimiz mumkin. Bolalarga juda yoqadi!

VR va AR o‘rtasidagi farq

VR, yoki virtual muhit, real olamdagi o‘zgarishlardan ta’sirlanmagan holda butunlay uning o‘rnini bosadi, bunday foydalanuvchi, masalan, videoo‘yinga kirish orqali unga ta’sir o‘tkazishi kerak. Qo‘shimcha reallik esa (Augmented reality, AR) shunchaki real olamni qatlamlar bilan to‘ldiradi. Ya’ni odamlar qo‘shimcha reallik qurilmasi yoki ilovalaridan qo‘shimcha axborotni olish orqali avvalgidek jismoniy muhit bilan hamjihatlikda bo‘lishi mumkin.

Hamma gap dubulg‘ada

Xeylig erishganlarida to‘xtamasdan, yo‘lida davom etgan. 1960-yilda u VR-dubulg‘a uchun patent olgan! Va yana investorlar oldiga yo‘l olgan, ammo ular faqatgina barmog‘ini chakkasida aylantirish bilan cheklangan. Bekor! Keyingi yilda Philco kompaniyasi ichiga displey o‘rnatilgan stereoskopik dubulg‘ani bozorga chiqargan.

Headsigh dubulg‘asi, barcha yaxshi (ba’zida, uncha yaxshi bo‘lmagan) narsalar kabi, harbiy idora ehtiyojlari uchun ishlab chiqilgan, ammo oqibatda bu narsa oddiy fuqarolarga manzur kelishi haqida o‘ylab qolganlar. Mazkur moslama bosh bilan birga aylanadigan portativ kameraga ulangan. Kamerani uzoq masofaga oldinga yuborish mumkin bo‘lib, bu vaqtda odam voqealarni xavfsiz masofadan kuzata olgan.

Virtual reallik taraqqiyotida shunchaki “real” olamdan tashqari, kompyuter tomonidan shakllantirilgan ma’lum video ketma-ketlikni namoyish etuvchi dubulg‘aning yaratilishi navbatdagi qadam bo‘lgan. Olimlar Ayven Sazerlend va Robert Spruellarning kashfiyoti kutilmagan “Tahlika qilichi” nomini olgan. Ular shunchaki moslamaga haybatli nom berishni istagan.

Aynan shu narsa unga putur yetkazgan – moslama ommalasha olmagan. Shu bois kanadalik ixtirochi Stiv Mann aynan shu yo‘nalishda ish olib borgan. U VR-dubulg‘ani ixchamlashtirish muammosi ustida o‘ylagan. Va umuman olganda masalani hal qilgan. Tabiiyki, uning qurilmasi hamyonga sig‘adigan darajada bo‘lmagan, ammo har holda olib yurish uchun qulay bo‘lgan. EyeTap 1980-yilda paydo bo‘lgan. Bu dubulg‘a ham kompyuterga ulangan. O‘sha vaqtdagi kompyuterlar tabiatga birga olib chiqish imkonini bermaydigan hajmda bo‘lgan, ammo qolgan barcha garnitura, jumladan kattagina quvvatlash batareyalari ryukzakka joylangan.

“Ta’sirchan” texnologiya

Saksoninchi yillarning o‘rtalariga kelib bunday dubulg‘alarni kiygan odamlar g‘ayrioddiy narsalarni tomosha qilgan. Endi ular ana shu g‘ayrioddiylik bilan munosabatga kirishishni istashgan. Buni qanday qilish mumkin? VR-qo‘lqoplarni yaratish! Ko‘rish va paypaslash imkoniyatini birlashtira olgan tizim RB2 nomini olgan.

Bir necha yildan keyin bunday qo‘lqoplar barmoqlarning 256 tagacha pozitsiyasini his qila olgan. Lekin, ularning narxi ham osmono‘par bo‘lgan – deyarli yuz ming dollar! Uyda bunday buyumni olmasliging aniq, ammo tadqiqotlar uchun mos kelgan. Xususan, texnologiya NASA tomonidan faol qo‘llanilgan.

Biroq insoniyat undan nafaqat fan doirasida, balki ko‘ngilochar sohada ham foydalanishni juda xohlagan. Bunda Nintendo kompaniyasi birinchilardan bo‘lgan. 1989-yilda kompaniya o‘zining mashhur NES pristavkasiga qo‘shimcha sifatida PowerGlove to‘laqonli virtual qo‘lqopini ishlab chiqqan.

1990-yilda esa muxandis Jonatan Valdern Virtuality 1000CS o‘yin avtomatini taqdim etgan. Bu virtual reallik kompleks tizimi bo‘lib, uning yordamida dubulg‘a kiygan o‘yinchi qo‘lida joystik bilan poyga avtomobili yoki qiruvchi samolyotni boshqara olgan.

Keyingi yillar davomida o‘yin sanoati gigantlari (va hattoki Apple) tasvirni barqarorlashtirishga va uni “qotishlardan” xalos qilishga uringan. Natija kutilganidek bo‘lmagan. Ayrim iste’molchilar hattoki qurilmalar bosh og‘rig‘i va ko‘ngil aynishiga sabab bo‘lishidan shikoyat qilgan.

Borliq ko‘lamidagi muammolar

Oqibatda virtual reallik atrofidagi shov-shuv yo‘qoldi. Bunday qurilmalarga qiziqishning yangilanishi Doom o‘yini ixtirochisi Jon Karmak tufayli yuz berdi. U do‘sti Palmer Laki bilan birgalikda dubulg‘a hamda barqaror ishlaydigan garniturani chiqargan Oculus kompaniyasiga asos soldi. Foydalanuvchilar endi yuqori sifatli suratni ko‘ra olardilar. Bu haqiqiy muvaffaqiyat edi.

Mark Sukerberg ham xuddi shunday fikrga kelgan. Tez orada Oculus o‘sha vaqtda Meta-borliqdan uzoq bo‘lgan, ammo, chamasi, shu yo‘nalishda borayotgan “Feysbuk” tomonidan qo‘shib olindi. Sukerbergning o‘zi ham yaxlit virtual borliqni yaratishni bolaligidan orzu qilganini tan olgandi.

2020-yilda Sukerberg kompaniyasi hattoki kichik inqilobni amalga oshirish – Oculus Quest 2 dubulg‘asini yaratishning uddasidan chiqa oldi. Bu VR bozorida haqiqiy shov-shuvga aylandi: nafaqat sifatli, balki hamyonbop qurilmaning narxi atigi 299 dollar edi!

So‘ngra Meta 2021-yilda ish joyidan nusxa oluvchi Horizon Workrooms virtual muhitini yo‘lga qo‘ydi. Bloger Pit Metison tajriba tariqasida bir hafta faqat Horizon Workrooms yordamida ishladi. Yigitga bu sinov shu qadar yoqqanidan, muhitdan foydalanishda davom etishga qaror qildi. Uning aytishicha, Horizon Workrooms uydan ishlaydigan odamlar uchun mukammal variant hisoblanadi.

Biroq, salbiy tomonlar ham mavjud. Masalan, dubulg‘aning tuzilishi. U anchagina og‘ir, batareya quvvati uzoqqa yetmaydi, shu bois uni doim quvvatlagichga ulangan holda tutish kerak va boshingni ortiqcha burish mumkin emas. Xullas, odatiy muammolar.

Navbatdagi qadam odamlar faqat ishlashi emas, balki o‘ynashi, muloqot qilishi… xullas deyarli yashashi mumkin bo‘lgan Meta-borliq bo‘ldi. Bu xuddi fantastik filmlardagi holat kabi eshitiladi, ammo muammo shundaki, bir necha yil o‘tgan bo‘lsa-da, mazkur borliq hamon oxirigacha bitmagan va hanuzgacha g‘alati prototipni eslatadi (xususan, avatarlar haligacha oyoqsiz). Borliqdagi muammolar natijasida 2023-yil yakunlari bo‘yicha Meta uchun virtual reallik qurilmalari bilan shug‘ullanuvchi Reality Labs kompaniyasining zarari 24 milliard dollarni tashkil qildi.

Bu bejiz emas, chunki AQShda virtual reallik garnituralari va qo‘shimcha reallik ko‘zoynagi sotuvlari 2023-yilda avvalgi yilga nisbatan deyarli 40 foizga pasaydi. Ayrim fikrlarga ko‘ra, bu hikoya nihoyasiga yetib kelgan. Aslida bosh muammo nimada: Sukerberg barcha imkoniyatlariga qaramay, hanuzgacha metaborliqni o‘yin burchagidan meynstrimga olib chiqishga erishmadi. Ehtimol, buning mutlaqo iloji yo‘qdir. Bu orada, masalan, Reality Labs rahbari Endryu Bosvort buning uzoq muddatli yo‘l ekanligi va albatta o‘zini ko‘rsatishiga ishonchi komil. Shunchaki foydalanuvchilarning sabri yetarmikan?

Kelajakni simulyatsiyalash

Tokioda 2016-yilda ulkan ko‘ngilochar VR-bog‘i ochilganiga qaramay, texnologiya allaqachon faqat o‘yinlarda qo‘llanilmaydi. Aytaylik, IKEA kompaniyasi xaridorlarga mebel tanlovida yordam berish uchun qo‘shimcha reallik imkoniyatidan foydalanadi.

Universitetlar ham VR muxlislari qatorida. Ayniqsa, tibbiyotga ixtisoslashganlari. VR yoki AR talablarga haqiqatda o‘tkazish oson bo‘lmagan tajribalar, masalan, ilk kesma jarrohlik amaliyotini olib borish orqali real sharoitlarga maksimal darajada yaqinlashish imkonini beradi.

Bundan tashqari, yopiq yoki hattoki mavjud bo‘lmagan manzillarga yetish imkonini beradigan virtual turizm ham yo‘lga qo‘yilgan. Hozirda VR yordamida, divandan turmagan holda, dunyoning istalgan nuqtasidagi badiiy muzeylarga tashrif buyurish – Peterburgdagi Ermitajni yoki Madriddagi Prado muzeyini, shuningdek Luvrni aylanib chiqish mumkin. Va bular hali shunchaki boshlanishi. Eng asosiysi sevimli guruhingiz konsertida “bo‘lishingiz” hamda xuddi sahna oldida turgandek chiqishlardan zavqlanishingiz mumkin bo‘lganida yuz beradi. Yoki Superboul vaqtida Lebron Jeymsning yonida o‘tirishingiz ham mumkin.